Mehmet Hanifi GÜLEL
Türkiye’de 2024 yılında meyve zerzevat hallerine gelen eser ölçüsü yüzde 30’a yakın düştü. Hallerin artık garanti satış ve fiyatın belirlenmesinde borsa fonksiyonunu kaybettiğini belirten bölümün önde gelen isimleri, şu an ayrıyeten Türkiye’de satılan meyve-sebzenin lakin üçte birinin hallerden geçtiğine dikkat çekti.
Türkiye Halciler Federasyonu Başkanı Yüksel Tavşan, tahminlerine nazaran eser miktarında yüzde 30 azalma olduğunu söylerken ellerinde net bir bilginin olmadığını da ifade ederek “Hale eser gönderme azalıyor, zira halde satış garantisi kalmıyor. Zati zincir marketler hal dışından getiriyor. Bu türlü olunca hale mal gönderen üretici ve tüccar satış konusunda tereddüt ediyor ve fiyatın doğruluğundan tereddüt ediyor. Bunda zincir ve memleketler arası marketlerin etkisi çok büyük. Halcinin yaptığı işi tedarikçiler yapmaya başladı” dedi.
Pazarcı 1,5 ton satarken bugün 300 kiloya düştü
Tedarikçi ile hal ortasında fiyat farkına dair bir tespitlerinin olmadığını belirten Tavşan, zincir marketlerin fiyata çok bakmadığını, istedikleri tek şeyin eserin devamlı almak ve tıpkı eseri daima bulmaktan geçtiğini aktardı. Diğer yandan pazarcıların da bitme noktasına geldiğini ve pazarın tabi oluşumunun ortadan kalktığını ileten Tavşan, evvelden pazarcılar 1,5 ton eser alıp satarken, bugün 300 kilo satabildiklerini aktardı.
Hal maddesine da değinen Tavşan, “Yasayla fiyatlar düzenlenmez. Fiyat sorunu planlamayla ilgili bir şey. Fiyatların makul olması için üreticiden tedarik zincirindeki maliyetlere kadar süreçleri gözden geçirmek lazım. İkincisi ise en kıymetlisi temel eserlerde planlamaya gidilmeli. Şu anda yalnızca patates ve soğanda planlama yapılıyor. Bu yıl olumlu sonuçlanırsa şayet bu öteki eserlere de yansıyabilir” açıklamasını yaptı.
Haller yüksek fiyatlara karşı rekabet ortamı oluşturuyor
Halcilerin büsbütün üreticinin temsilcisi olduğunu aktaran İstanbul Halciler Derneği Yönetim Kurulu Lideri Numan Dayan, üreticilerin eser gönderdikleri vakit ÇKS kayıt sistemi ve Hal Kayıt Sistemi’ne bildirim yaptıklarını aktararak, şunları kaydetti: “Bildirim yapmadan hallere de eser gönderemezler.
Biz ise bütün masraflarımız içinde yüzde 8 komite karşılığında eserleri satarız. Hal içi tüccarlar ise rastgele bir üretim bölgesinden istedikleri yerden istedikleri fiyata eseri alıp getirirler. Halde de istedikleri fiyata satarlar. Örneğin üretici malını bana gönderdi ve ben domatesi 10 lira, yan taraftaki de tüccar ise parasıyla 15 liradan aldı getirdi. Siz de alıcısınız ve 10 liralık eser dururken, 15 liralık eseri almasınız.
Burada da muazzam bir rekabet ortamı oluşturulmuş ve yüksek fiyatlar ortaya çıkmasın diye. Ancak bugün meyve sebzeyi bundan daha ucuza kimse fazla bir şey beklemesin. En çok ekilmesine karşın artık patates, soğanı bile 10 liradan alamasınız. Geri kalan aslında öbür eserleri bölgeden ücretsiz alsanız o da her eserin 10 lira artık masrafı var. 2012’de çıkan yasa tahminen de ilaç dalından sonra en düzgün izlenebilen bir sistem, denetim düzenekleri hakikat çalışırsa çok âlâ izleniyoruz.”
“Üretici istediği yerde satabiliyor, ucuzlamadı”
Türkiye’deki hallerin durumu uygun olmadığını tabir eden Antalya Toptancı Hal Yaş Sebze ve Meyve Komisyoncuları Derneği Başkanı Nevzat Akçan, sektöre istikamet verebilmek için Türkiye’deki halleri dizayn edilmesi gerektiğini söyledi. Akçan, “Eskiden faturasız mal satamıyorduk. Şu an istediğin üzere bildirim diye bir sistem var. 30 liraya aldığın domatesi 10 lira gösterebiliyor. Bugün üretici istediği yerde mal satabiliyor, 10 yıldır zerzevat ucuzlayamadı” dedi. Tüketicilerin artık ucuz meyve zerzevat tüketmeyeceğini kabullenmesi gerektiğini lisana getiren Akçan, “Bu yıl 30 liraya değerli dediğimiz domatesi seneye parayla bulamayız.
Çünkü üretim maliyeti ve iş gücü inanılmaz arttı. Geçen yıl serada personel yevmiyesi 500-600 liraydı. Bu yıl 1000 -1200 lira. Tohum, fidan, gübre maliyeti çok yüksek. Antalya Hal Müdürlüğü’nden aldığım datalara göre 2024’ün ocak-kasım döneminde yüzde 45 azalma var. Öte yandan, hal esnafı şu anda para dönmüyor. Faiz yüksek olduğu için üretici getirdiği eserin parasını çabucak istiyor. Aldığı üzere bankaya koşuyor ve faize yatırıyor. Tüccar da üç ayda ödeyeceği çekini dört aylık kesmek istiyor” diye konuştu.
Ürün tarlada ücretsiz olsa 15-20 lira masraf ediliyor
Şu an mevcut olan yasanın hallerin denetim altına alınacağını ve işlevin daha çok artacağı denilmesine rağmen her yıl daha çok hal dışında kayıt dışı eserin satıldığına dikkat çeken Anadolu Yakası Meyve Zerzevat ve İş Adamları Derneği Yönetim Kurulu Başkanı Mevlüt Yılmaz, “Hallere gelen eser ölçü bazında yüzde 30 azaldı. Aslında az geliyordu, son birkaç aydır daha da azaldı.
Dolayısıyla hallerin en büyük sorunu şu anda bu. Maliyetlerden ötürü üretimde 10 liraya alınan bir ürünü hale göndermek için 15-20 lira masraf ediliyor. Haldeki müşteri sayısında da giderek bir azalma yaşanıyor. Maalesef hal yapması gerekeni fonksiyonu yapamıyor ve piyasadaki gerçek işlevi yerine getiremiyor. Zincir marketler, pazarcılar ve hatta kendi muhtaçlığı için oteller eser getirebiliyor. Dolayısıyla hallerin işlevi her geçen gün azalıyor” açıklamasında bulundu.
“Şu an zerzevat ve meyvelerin hakimiyeti zincir marketlerde”
İzmir halinde son bir ayda işlerin yavaşladığını ve fiyatlarda da gerileme yaşandığını kaydeden İzmir Zerzevat ve Meyve Komisyoncuları Dernek Başkanı Orhan Doğan, “İnsanların alım gücü düştüğü için temel eserlere yöneliyor. Zerzevat ve meyve ikinci planda kalıyor ve tüketemiyor. Tüketimde yüzde 30 bir azalma var üzere görünüyor. Başka yandan, eser fiyatları kanunla düşmez, bu arz taleple alakalı. Daha evvel marketlerin direkt üreticiden eser alma imkanı yoktu, marketler için yasal düzenleme getirildi. Düzenlemeye karşın fiyatlarda hiçbir yararı olmadı. Lakin maalesef hal dışında satılan zerzevat meyvenin de vebali halciye kesiliyor” dedi.
Adana’da 25-30 tane korsan hal oluştu
Adana Kabzımallar Esnaf ve Sanatkarlar Odası Başkanı Mahsun Doğan ise ‘korsan hal’ler oluşmaya başladığını anlattı. Adana Zerzevat Hali’ne kontrole Maliye’nin gelmesinden akabinde hale ortalama günlük 3 bin ton eser gelirken artık ölçünün 1.000 tona düştüğünü söyledi. Doğan şöyle anlattı: “Maliye bizi denetlerken, hal dışında 25-30 yerde korsan satış noktaları oluştu. Korsan satış daha evvel de vardı lakin şu an patlama yaşandı. 15 liraya sattığımız mandalinanın fiyatı 10-12 TL’ye düştü. Kayıt dışı noktalarda ise 20 liraya satılıyor.
Maliyeciler yanlış yerde duruyorlar. Pazarcı, manavcı ve marketçiler bizlere ‘sizde korsanlaşın, bize mandalinayı 12 liraya değil, 14’e satın’ diyorlar Şayet biz 14 liradan götürüp verirsek vergi, KDV ve stopaj ödemeyeceğiz. 2024’te bizim hale gelen eser ölçüsünde düşüş yüzde 30’un üzerinde. Hal yasası çıkıyor lakin maddeyi kullanacak olanlar bizleriz, o yasanın yapıldığı masada yokuz. Maddeyle da fiyatlar düşmez. Hal dışı tüccar ne vakit çıktı ise bu sıkıntılarımız çoğaldı.”
