Kadir Has Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Özgür Orhangazi, şahsî blogunda kaleme aldığı “’Rasyonel’ siyasetler sermaye kaçışını hızlandırıyor mu?” başlıklı yazısında, Türkiye’de yurt dışına çıkan yatırımları inceledi.
Kasım 2024 Ödemeler İstikrarı İstatistikleri’ne nazaran, yurtiçinde yerleşiklerin yatırım gayesiyle yurtdışına çıkardığı toplam ölçü Ocak-Kasım 2024 devrinde rekor kırarak 47 milyar dolara dayanırken, evvelki yıllara nazaran rekor düzeye ulaşan çıkışların Son 5 yılda 100 milyar doları aştığını gösterdi.
Bu çıkışların hem nedenlerin hem de tesirlerini pahalandıran Orhangazi’nin incelemesi şu biçimde:
“Türkiye iktisadına dair temel bir olgu, cari açık vermeden büyüyemediği ve bu açığın finanse edilebilmesi için dış sermaye girişlerine muhtaçlık duyulduğudur. Cari açığın büyük bir kısmı, yatırım malları (makine ve teçhizat) ile orta mallarının (üretim süreçlerinde kullanılan girdiler) ithalatından kaynaklanmaktadır. Ülkenin döviz açığının en önemli nedeni, bu ithalatın gerektirdiği döviz ölçüsünün, ihracatla elde edilen dövizle karşılanamamasıdır.
Ancak, bilhassa 2000’li yıllardan itibaren, finans hesabından döviz çıkışları da değerli düzeylere ulaşmış durumda. Kasım 2024 Ödemeler İstikrarı İstatistikleri’ne nazaran, yurtiçinde yerleşiklerin yatırım hedefiyle yurtdışına çıkardığı toplam ölçü Ocak-Kasım 2024 devrinde rekor kırarak 47 milyar dolara dayandı. Daha evvelki en yüksek çıkışlar, 2015’te 24.3 milyar dolar ve 2021’de 22.1 milyar dolar düzeyinde gerçekleşmişti. 2024’teki çıkışlar, bu ölçülerin neredeyse iki katına ulaşmış.
5 YILDA 100 MİLYAR DOLARI AŞTI
Biraz daha uzun devirli baktığımızda, 2020-2024 periyodunda 5 sene içerisinde yurtiçinde yerleşiklerin yurtdışına çıkardığı toplam sermaye 100 milyar doları aşmış.
2024’teki çıkışların büyük kısmı portföy yatırımları olarak sınıflandırılan pay senedi ve borçlanma senetlerine yapılan yatırımlardan oluşuyor. Bu kalemden toplam çıkış 23.4 milyar dolar. Merkez Bankası’nın “Diğer yatırımlar” olarak isimlendirdiği kalemden çıkış ise 17.8 milyar dolara ulaşmış. “Diğer yatırımlar”ın altına baktığımızda bu 17.8 milyar doların yaklaşık 10 milyar dolarını “efektif ve mevduatlar” oluşturuyor.
GAYRİMENKUL ALIMLARI DA REKOR KIRIYOR
Öte yandan, Merkez Bankası, 2017’den itibaren yurtiçinde yerleşiklerin yurtdışında gayrimenkul alım istatistiklerini de yayımlamaya başladı. Buna nazaran yerleşiklerin yurtdışında gayrimenkul alımları da 2024’te 2 milyar dolarla rekor kırmış durumda.
YABANCILARIN YATIRIMLARININ YÜZDE 66’SI ÇIKTI
Uzunca bir müddettir Türkiye’nin nasıl daha fazla dış yatırım çekeceği konuşulsa da Türkiye’den yurtdışına sermaye çıkışı pek gündem olmamış durumda. Ödemeler İstikrarı İstatistikleri’ne nazaran Türkiye’ye 2024’te toplam 70.5 milyar dolarlık dış sermaye girişi gerçekleşirken, yurtiçinde yerleşikler 46.9 milyar dolar çıkarmışlar. Yani, Şimşek siyasetleri yüksek faizler ve kurda faiz ve enflasyon oranlarının altında bir kıymet kaybı kelamıyla ülkeye yatırım çekmeye çalışırken 2024’te yabancıların Türkiye’ye getirdikleri yatırımların yüzde 66’sına tekabül eden bir ölçü yerleşikler tarafından yurtdışına yatırım için çıkarılmış durumda.
Yukarıda, Biçim 1’de görüldüğü üzere, bilhassa 2014’ten itibaren bir iki sene hariç yurtiçinde yerleşiklerin yurtdışına sermaye çıkışlarının hızlandığını görüyoruz. Bundan evvelki süratli sermaye çıkış devri 2006-2008 olarak göze çarpıyor. Global finansal krizin başlamasından sonraki devirde bu sermayenin bir kısmı 2009-2011 ortasında geri getirilse de 2012-13’te dışarıya sermaye çıkışı yine olumluya geçiyor ve sonrasında da hızlanıyor.
“ÜLKEYE GİREN 100 DOLARIN 44 DOLARI GERİ GİDİYOR”
Peki bu datalardan ne üzere sonuçlar çıkarılabilir? Şimdilik birkaç müşahedeyle yetinelim:
1. Türkiye iktisadı finansal olarak da dünya iktisadıyla tam entegre olmuş durumda. Bu da ülkedeki güçlü ve varlıklı bölümlerin ellerindeki sermayenin bir kısmını çarçabuk yurtdışı yatırımları için kullanmaları sonucunu veriyor. Son devirde bilhassa yurtdışı borsalara ve kripto varlıklara yatırımın kolaylaşmasının da bunda tesiri olduğu düşünülebilir. 2000 sonrası periyoda bir bütün olarak baktığımız vakit her 100 dolarlık dış sermaye girişine karşı yurtiçinde yerleşiklerin ortalama 26 doları yurtdışına çıkardığını görüyoruz. 2014-2024 ortasında ise ülkeye giren her 100 dolarlık dış sermaye yatırımına karşılık ortalama 44 dolarlık bir çıkış var.
“YÜKSEK FAİZLER KARŞILIĞINDA YURTDIŞINDAN DÖVİZ BORÇLANIYOR”
2. Türkiye’nin döviz açığı sorunu artık yalnızca bir cari açık sorunu olmaktan çıkmış durumda. Cari açığın 5.6 milyar dolara düştüğü, yurtdışından ülkeye 70.5 milyar doların girdiği bir senede 46.9 milyar doları yurtiçinde yerleşikler yurtdışına çıkarmış durumda. Daha evvel birkaç yazıda belirttiğim üzere, ödemeler istikrarına bir bütün olarak bakıldığında, yerleşiklerin Türkiye’den sermaye çıkarmaya devam ettikleri ve bu sermaye çıkışı için gerekli olan dövizin ise yüksek getiri karşılığı ülkeye çekilen dış yatırımlardan sağlandığını tespit edebiliriz. Öbür bir deyişle, Türkiye iktisadı yalnızca cari açığını finanse etmek için değil yurtiçindeki sermaye sahiplerinin paralarını yurtdışına çıkarabilmeleri için de yüksek faizler karşılığında yurtdışından döviz borçlanıyor.
3. Bu üslup bir finansal entegrasyon hem para siyasetinin ödemeler istikrarı üzerindeki tesirini sınırlıyor hem de döviz istikrarının yönetilmesini giderek daha güçleştiriyor. Döviz talebinin değerli bir kısmını sermaye çıkışlarının oluşturması, kur üzerindeki baskının bir kısmının da buradan kaynaklandığını gösteriyor.
GELİR DAĞILIMINDAKİ EŞİTSİZLİK
4. Öte yandan, bu kadar yüksek düzeylerdeki bir sermaye çıkışı, anaakım iktisatçılar ortasında genel kabul gören “Türkiye’de tasarrufların az olduğu ve dış tasarruflara gereksinim olduğu” anlatısını da zorluyor.
5.Yurtdışına yapılan yatırımlardaki artış, artan gelir ve bilhassa de varlık eşitsizliklerinin de bir yansıması. İçeride gelirler ve varlıklar giderek daha küçük bir kümenin elinde toplandıkça sermayesini yurtdışına transfer etme kapasitesi yüksek bu küme gerek ferdî olarak gerekse şirketleri aracılığıyla varlıklarının bir kısmını yurtiçinde üretken yatırımlara yönlendirmektense yurtdışına çıkarıyor. Bu durum şu halde de okunabilir: Fiyat artışları sonlu tutuldukça, gerçek fiyatlar bastırıldıkça sermayenin toplam kârı artıyor. Artan kâr kütlesi sermaye sahiplerinin elindeki birikimi artırıyor. Buna konut ve emlak rantlarındaki artış, kamu ihaleleri yoluyla zenginleşme vb. ögeleri da eklediğimizde, fiyatlı çalışanların ve emeklilerin cebine girmesine müsaade verilmeyen paranın nihayetinde sermaye sahiplerinin cebine girdiğini ve münasebetiyle yurtdışına daha fazla sermaye çıkarılabildiğini öne sürebiliriz.
DEĞERLİ TL YURT DIŞI YATIRIMI MI ÖZENDİRİYOR?
6. TÜİK’in enflasyon istatistiklerinin sıkıntılı olması gerçek kur hesaplarını epey güçleştiriyor. Lakin şunu söyleyebiliriz ki TL’nin gerçek olarak bedelli olması yurtiçinde yerleşikleri açısından yurtdışı yatırımları da ucuzlatır ve münasebetiyle yalnızca ithalatı artırarak döviz muhtaçlığını artırmaz, tıpkı vakitte yurtdışı yatırımları özendirerek de döviz gereksinimini artırabilir. Bu açıdan bakıldığında Şimşek siyasetlerinin sermaye sahiplerine TL’yi görece pahalı tutarak yurtdışında yatırımı elverişli hale getirerek de hizmet ettiği sonucuna varılabilir.
Kuşkusuz bu problemin çok daha fazla incelenmesi ve üzerinde çalışılması gerekiyor. Şimdilik bu süreksiz müşahede ve tespitleri sunmakla yetinelim.”
