Son yıllarda nöropsikoloji ve gelişim psikolojisi alanında yapılan araştırmalar, çok dilliliğin beynin yapısını ve fonksiyonlarını dönüştürebildiğini gösteriyor. 2023 yılında yayımlanan nöropsikolojik çalışmalar, iki lisanlı çocukların karmaşık dikkat testlerinde tek lisanlı akranlarına nazaran daha yüksek puan aldığını ortaya koyuyor. Yetişkinlik ve yaşlılıkta da çok lisan konuşabilmenin Alzheimer ve demans semptomlarını geciktirebileceğine dair bulgular mevcut.
Pekala hangi yaşta lisan öğrenmeye başlamak avantajlı? Çocuklukla sonlu kalmak zorunda mı? Dezavantajlar yahut dikkat edilmesi gereken noktalar var mı?
Bu soruları, Nöropsikolog Merve Tuğçe Hakikat ile konuştuk.
Erken yaşta birden fazla lisan: Neden daha kolay?
Erken çocukluk periyodunda beynin şekillenebilirliği (nöroplastisite) bilhassa 0-6 yaş ortasında dorukta. Bu yaşlarda hudut hücreleri ortasındaki temaslar çok süratli kurulur ve pekişir. Hasebiyle farklı lisanlara erken yaşta maruz kalmak, çocukların lisan merkezlerini genişleterek daha esnek çalışmasını sağlar. Nöropsikolog Merve Tuğçe Yanlışsız, bu mevzudaki kritik periyodu şu sözlerle vurguluyor:
“2-11 yaş ortası öğrenilen lisanlar bilişsel gelişimi desteklemesiyle, ikinci lisanı öğrenen çocukların üçüncü ve dördüncü lisanları çok daha süratli müddette öğrendikleri görülmektedir. Bu süreçte beyin yapısını incelediğimizde bu devirdeki nöronal temaslar ve beynin plastitesi öğrenilen her yeni bilgi ve lisanla birlikte çok daha güçlü bir esneklik ve gelişim göstermektedir.
En geç 10 yaşa kadar ki süreçte eğitimin başlanması önerebiliriz zira daha ileri yaşlarda beyefendisinin sinaptik kapasitesi ve bilgiyi alma gücü farklılaşmaktadır.”
Araştırmalar çocukluk periyodunun lisan tahsili açısından ülkü olduğunu söylese de, ergenlik ve yetişkinlikte de yeni bir lisanı öğrenmek mümkün. Tek fark, beyin plastisitesinin azalmasıyla birlikte lokal aksan edinmenin yahut tam akıcılığa ulaşmanın biraz daha efor gerektirmesi.
Bilişsel avantajlar: Dikkat, hafıza ve sorun çözme
İki yahut daha fazla lisanı yönetmek, beynin odaklanma ve gereksiz bilgileri filtreleme maharetini güçlendiriyor; hafızayı besleyerek söz dağarcığı ortasında süratli geçişi mümkün kılıyor.
Kanada’daki York Üniversitesi’nde yapılan bir çalışma, 4-6 yaş kümesindeki iki lisanlı çocukların karmaşık dikkat misyonlarında tek lisanlı akranlarına nazaran daha başarılı olduğunu ortaya koydu. Avrupa’nın birden çok resmi lisana sahip ülkelerinde de misal bulgular kelam konusu.
Merve Tuğçe Yanlışsız da, çok lisan konuşabilmenin bilişsel boyutunu şu sözlerle anlatıyor:
“Bilişsel yetenekler gelişir, bireyde dikkat ve odaklanma gücü artar, beyin plastisitesini geliştirir, işitsel yetenekler gelişir. Birden fazla lisan konuşmak beyinde bilişsel esnekliği artırabilir. Lisanlar ortası geçişle, zihinsel çeviklik ve sorun çözme maharetleri ve yaratıcı düşünme maharetleri gelişir. Zira farklı lisan yapıları, söz kullanımları beynin düşünsel yolaklarını tesirler.”
Özetle, çok lisan bilmek hafızayı zenginleştiriyor, sorun çözme ve yaratıcılık hünerlerini artırıyor. İki lisanlı olmak, birini kapatıp başkasına geçiş yapma sürecinde beynin yönetici fonksiyonlarını daima devreye sokuyor.
Mümkün zorluklar: Kod kaydırma ve lisan karışıklığı
Çok lisanlı büyümenin avantajları kadar dikkat edilmesi gereken noktalar da bulunuyor. Farklı lisanlar ortasında daima geçiş yapmak bazen kod kaydırma (aynı cümle içinde farklı lisanların karıştırılması) yahut “kelime bulma” zahmeti üzere durumlara yol açabilir. Bu her ne kadar doğal bir süreç olsa da ailelerde “acaba lisan karışıyor mu?” tasası yaratabilir.
Nöropsikolog Merve Tuğçe Hakikat, bu hususta şunları söylüyor:
“Buradaki en hassas nokta bilişsel işlemlemeleri yavaşlatabildiği görülebilir. Örnek verecek olursak farklı lisanlar ortası geçiş yaparken lisan karışıklığına yani söz bulma ve tabir etme süreci daha uzun olabilir. Yanlış lisanda söz yahut tabir kullanma durumu ortaya çıkabilir. Lisan üretimi ve sürece suratına bakıldığında bu seviyelerde düşüklük görülebilir. Zira beyin hangi lisanda hangi bilginin yer aldığını ayırt etmekte ve gerektiğinde geri çağırma süreçlerini yönetmekte zorluk yaşayabilir.”
Ailelerin, meskende “bir ebeveyn-bir dil” üzere dengeli stratejiler kullanması yahut nizamlı aralıklarla her bir lisana dair pratik yapılması, bu karışıklıkları azaltmada yardımcı oluyor.
[Fotoğraf: Getty]
Yetişkinlik ve yaşlılık periyodunda faydalar
Çok lisanlı olmak, yaş ilerledikçe de avantaj sunuyor. Etkin lisan kullanımı, beyni daima yeni ilişkiler kurmaya teşvik ettiği için Alzheimer ve demans semptomlarının gecikmesine katkı sağlayabiliyor. Merve Tuğçe Gerçek, yaşlılıkta da nöroplastisitenin sürmesi konusunda şu açıklamayı yapıyor:
“Beyin doğumdan itibaren daima olarak değişir ve gelişir. Çocukluk ve ergenlik devrinde beyin, yeni bilgi öğrenmeye ve sinaptik kontaklar kurmaya en yatkın olduğu devirdir. Lakin, nöroplastisite olarak bilinen bu yetenek, yetişkinlik ve yaşlılık periyodunda de devam eder.
Yetişkinlerde, beyin hücreleri ortasındaki irtibatlar daima olarak tekrar yapılandırılır ve yeni bilgilerin öğrenilmesi mümkün olur. Yaşlılıkta da, beyin yeni kontaklar kurabilir ve mevcut olanları güçlendirebilir. Burada kişinin motivasyonu ve performansına nazaran lisanın tahsili, koruyuculuğu ferdî faktörlere nazaran değişiklik gösterir. Lisan gelişimi ve çoklu lisan hakimiyeti yaşlılık devrindeki sosyokültürel münasebetler, yeni keşifler, farklı tecrübeler açısından pek tabi değerlidir.”
