Hallere gelen eser ölçüsü yüzde 30 düştü

Mehmet Hanifi GÜLEL

Türkiye’de 2024 yılın­da meyve zerzevat halle­rine gelen eser ölçüsü yüzde 30’a yakın düştü. Halle­rin artık garanti satış ve fiyatın belirlenmesinde borsa fonksiyonunu kaybettiğini belirten bölümün önde gelen isimleri, şu an ayrıyeten Türkiye’de satılan meyve-seb­zenin lakin üçte birinin haller­den geçtiğine dikkat çekti.

Türkiye Halciler Federas­yonu Başkanı Yüksel Tavşan, tahminlerine nazaran eser mik­tarında yüzde 30 azalma oldu­ğunu söylerken ellerinde net bir bilginin olmadığını da ifa­de ederek “Hale eser gönder­me azalıyor, zira halde satış garantisi kalmıyor. Zati zin­cir marketler hal dışından ge­tiriyor. Bu türlü olunca hale mal gönderen üretici ve tüccar sa­tış konusunda tereddüt ediyor ve fiyatın doğruluğundan te­reddüt ediyor. Bunda zincir ve memleketler arası marketlerin etki­si çok büyük. Halcinin yaptığı işi tedarikçiler yapmaya baş­ladı” dedi.

Pazarcı 1,5 ton satarken bugün 300 kiloya düştü

Tedarikçi ile hal ortasında fi­yat farkına dair bir tespitleri­nin olmadığını belirten Tav­şan, zincir marketlerin fiyata çok bakmadığını, istedikleri tek şeyin eserin devamlı al­mak ve tıpkı eseri daima bul­maktan geçtiğini aktardı. Di­ğer yandan pazarcıların da bitme noktasına geldiğini ve pazarın tabi oluşumunun or­tadan kalktığını ileten Tavşan, evvelden pazarcılar 1,5 ton eser alıp satarken, bugün 300 kilo satabildiklerini aktardı.

Hal maddesine da değinen Tav­şan, “Yasayla fiyatlar düzenlen­mez. Fiyat sorunu planlamayla ilgili bir şey. Fiyatların makul olması için üreticiden tedarik zincirindeki maliyetlere kadar süreçleri gözden geçirmek la­zım. İkincisi ise en kıymetlisi te­mel eserlerde planlamaya gi­dilmeli. Şu anda yalnızca patates ve soğanda planlama yapılıyor. Bu yıl olumlu sonuçlanırsa şayet bu öteki eserlere de yansıyabi­lir” açıklamasını yaptı.

Haller yüksek fiyatlara karşı rekabet ortamı oluşturuyor

Halcilerin büsbütün üretici­nin temsilcisi olduğunu akta­ran İstanbul Halciler Derneği Yönetim Kurulu Lideri Nu­man Dayan, üreticilerin eser gönderdikleri vakit ÇKS ka­yıt sistemi ve Hal Kayıt Siste­mi’ne bildirim yaptıklarını ak­tararak, şunları kaydetti: “Bil­dirim yapmadan hallere de eser gönderemezler.

Biz ise bütün masraflarımız içinde yüzde 8 komite karşılığın­da eserleri satarız. Hal içi tüc­carlar ise rastgele bir üretim bölgesinden istedikleri yerden istedikleri fiyata eseri alıp ge­tirirler. Halde de istedikleri fiyata satar­lar. Örneğin üretici ma­lını bana gönderdi ve ben do­matesi 10 lira, yan taraftaki de tüccar ise parasıyla 15 liradan aldı getirdi. Siz de alıcısınız ve 10 liralık eser dururken, 15 li­ralık eseri almasınız.

Burada da muazzam bir rekabet ortamı oluşturulmuş ve yüksek fiyat­lar ortaya çıkmasın diye. Ancak bugün meyve sebzeyi bundan daha ucuza kimse fazla bir şey beklemesin. En çok ekilmesi­ne karşın artık patates, soğanı bile 10 liradan alamasınız. Geri kalan aslında öbür eserleri böl­geden ücretsiz alsanız o da her eserin 10 lira artık masrafı var. 2012’de çıkan yasa tahminen de ilaç dalından sonra en düzgün izlenebilen bir sistem, denetim düzenekleri hakikat çalışırsa çok âlâ izleniyoruz.”

“Üretici istediği yerde satabiliyor, ucuzlamadı”

Türkiye’deki hallerin duru­mu uygun olmadığını tabir eden Antalya Toptancı Hal Yaş Seb­ze ve Meyve Komisyoncula­rı Derneği Başkanı Nevzat Ak­çan, sektöre istikamet verebilmek için Türkiye’deki halleri di­zayn edilmesi gerektiğini söy­ledi. Akçan, “Eskiden faturasız mal satamıyorduk. Şu an istedi­ğin üzere bildirim diye bir sistem var. 30 liraya aldığın domate­si 10 lira gösterebiliyor. Bugün üretici istediği yerde mal sata­biliyor, 10 yıldır zerzevat ucuzlaya­madı” dedi. Tüketicilerin artık ucuz meyve zerzevat tüketmeye­ceğini kabullenmesi gerektiği­ni lisana getiren Akçan, “Bu yıl 30 liraya değerli dediğimiz doma­tesi seneye parayla bulamayız.

Çünkü üretim maliyeti ve iş gü­cü inanılmaz arttı. Geçen yıl se­rada personel yevmiyesi 500-600 li­raydı. Bu yıl 1000 -1200 lira. To­hum, fidan, gübre maliyeti çok yüksek. Antalya Hal Müdür­lüğü’nden aldığım datalara gö­re 2024’ün ocak-kasım döne­minde yüzde 45 azalma var. Öte yandan, hal esnafı şu anda para dönmüyor. Faiz yüksek olduğu için üretici getirdiği eserin pa­rasını çabucak istiyor. Aldığı üzere bankaya koşuyor ve faize yatırı­yor. Tüccar da üç ayda ödeyece­ği çekini dört aylık kesmek isti­yor” diye konuştu.

Ürün tarlada ücretsiz olsa 15-20 lira masraf ediliyor

Şu an mevcut olan yasanın hallerin denetim altına alına­cağını ve işlevin daha çok artacağı denilmesine rağ­men her yıl daha çok hal dışın­da kayıt dışı eserin satıldığı­na dikkat çeken Anadolu Yaka­sı Meyve Zerzevat ve İş Adamları Derneği Yönetim Kurulu Baş­kanı Mevlüt Yılmaz, “Halle­re gelen eser ölçü bazında yüzde 30 azaldı. Aslında az ge­liyordu, son birkaç aydır da­ha da azaldı.

Dolayısıyla halle­rin en büyük sorunu şu anda bu. Maliyetlerden ötürü üre­timde 10 liraya alınan bir ürü­nü hale göndermek için 15-20 lira masraf ediliyor. Haldeki müşteri sayısında da giderek bir azalma yaşanıyor. Maalesef hal yapması gerekeni fonksiyonu ya­pamıyor ve piyasadaki gerçek işlevi yerine getiremi­yor. Zincir marketler, pazarcı­lar ve hatta kendi muhtaçlığı için oteller eser getirebiliyor. Do­layısıyla hallerin işlevi her geçen gün azalıyor” açıkla­masında bulundu.

“Şu an zerzevat ve meyvelerin hakimiyeti zincir marketlerde”

İzmir halinde son bir ayda işlerin yavaşladığını ve fiyatlarda da gerileme yaşandığını kaydeden İzmir Zerzevat ve Meyve Komisyoncuları Dernek Başkanı Orhan Doğan, “İnsanların alım gücü düştüğü için temel eserlere yöneliyor. Zerzevat ve meyve ikinci planda kalıyor ve tüketemiyor. Tüketimde yüzde 30 bir azalma var üzere görünüyor. Başka yandan, eser fiyatları kanunla düşmez, bu arz taleple alakalı. Daha evvel marketlerin direkt üreticiden eser alma imkanı yoktu, marketler için yasal düzenleme getirildi. Düzenlemeye karşın fiyatlarda hiçbir yararı olmadı. Lakin maalesef hal dışında satılan zerzevat meyvenin de vebali halciye kesiliyor” dedi.

Adana’da 25-30 tane korsan hal oluştu

Adana Kabzımallar Esnaf ve Sanatkarlar Odası Başkanı Mahsun Doğan ise ‘korsan hal’ler oluşmaya başladığını anlattı. Adana Zerzevat Hali’ne kontrole Maliye’nin gelmesinden akabinde hale ortalama günlük 3 bin ton eser gelirken artık ölçünün 1.000 tona düştüğünü söyledi. Doğan şöyle anlattı: “Maliye bizi denetlerken, hal dışında 25-30 yerde korsan satış noktaları oluştu. Korsan satış daha evvel de vardı lakin şu an patlama yaşandı. 15 liraya sattığımız mandalinanın fiyatı 10-12 TL’ye düştü. Kayıt dışı noktalarda ise 20 liraya satılıyor.

Maliyeciler yanlış yerde duruyorlar. Pazarcı, manavcı ve marketçiler bizlere ‘sizde korsanlaşın, bize mandalinayı 12 liraya değil, 14’e satın’ diyorlar Şayet biz 14 liradan götürüp verirsek vergi, KDV ve stopaj ödemeyeceğiz. 2024’te bizim hale gelen eser ölçüsünde düşüş yüzde 30’un üzerinde. Hal yasası çıkıyor lakin maddeyi kullanacak olanlar bizleriz, o yasanın yapıldığı masada yokuz. Maddeyle da fiyatlar düşmez. Hal dışı tüccar ne vakit çıktı ise bu sıkıntılarımız çoğaldı.”