Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın (TCMB) Merkezin Güncesi isimli blog sayfasında “Dijital Türk Lirası: Yarar ve Fırsatlar” başlıklı bir tahlile yer verildi.
TCMB Bilişim Uzman Yardımcısı Mustafa Mert Aşkaroğlu, Enes Karayel, TCMB Genel Müdür Yardımcısı Bilgehan Kürşad Öz ve TCMB Danışmanı Ahmet Semih Tunalı’nın kaleme aldığı yazıda Dijital paranın Türkiye bağlamında yarar ve fırsatları tahlil edildi.
TCMB’nin blog yazısında şu bilgiler verildi:
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB), Merkez Bankası Dijital Parası (Dijital Para) için faaliyetlerine 2020 yılında kavram ispatı çalışmaları ile başladı. Kavram ispatı çalışmasının muvaffakiyetle tamamlanmasının akabinde Merkez Bankası Dijital Türk Lirası Ar-Ge Projesi ile çalışmalara devam edildi. Birinci faz kapsamında, gerekli ortamların kurulmasına yönelik çalışmalar 2022 yılında başlatıldı ve tıpkı yılın sonunda pilot testlerde Dijital Türk Lirası Sistemi üzerinde birinci ödeme süreçleri muvaffakiyetle gerçekleştirildi. Pilot testlere 2023 yılında da devam edilerek birinci faz tamamlandı.
TCMB, Faz-1 kıymetlendirme raporunu Aralık 2023’te yayımladı. Raporda, projenin bu kademesinde benimsenen mevcut tasarım tercihleri ve yaklaşımları ayrıntılı bir formda kamuoyu ile paylaşıldı. Faz-2 çalışmaları kapsamında, Ar-Ge faaliyetlerinin yürütülmesinin yanı sıra dijital Türk lirasının iktisadi, hukuksal ve güvenlik boyutları da kapsamlı olarak ele alınıyor.
Dijital Paranın Türkiye Bağlamında Yarar ve Fırsatları
Dijital Türk lirasının, dolanıma girdikten sonra tamamlayıcı bir ödeme kanalı oluşturulması, finansal kapsayıcılık oranının artırılması, gelişen yenilikçi kullanım alanları için bir taban oluşturulması ve ödemelerde bölünmüşlüğün azaltılması üzere çeşitli katkılar sağlaması bekleniyor.
(1) Halihazırda, TCMB tarafından finansal kuruluşlar üzerinden vatandaşların kullanımına sunulan ödeme sistemleri bulunuyor. Mevcut dijital ödemelerde kullanılan banka parasının sirkülasyonuna ek olarak dijital para sistemi ile, merkez bankası parasının da dijital olarak anlık ve 7/24 dolanımı sağlanacak.
(2) Bankacılık sistemine erişim ve iştirakin yaygın olduğu ülkemizde, finansal kapsayıcılığın projenin öncelikli maksatları ortasında yer almadığı bedellendiriliyor. Bununla birlikte, dijital Türk lirası, dijital ödeme hizmetlerine her vatandaşın erişebilmesini sağlamak için değerli bir fırsat olacak. Vatandaşlar, dijital para hizmetine erişim için kullandıkları finansal aracı kurumlara ödeme süreçleri tarafından bağımlı olmayacaklar.
(3) Dijital Türk lirasındaki yenilikçi kullanım örnekleri, Türkiye’de önemli bir büyüme potansiyeline sahip olan finansal teknolojiler dalı için kayda paha bir fırsat teşkil edebilir. Bu nedenle dijital paranın Türkiye’deki finansal inovasyon altyapısının temel bir ögesi olarak fonksiyon görmesi planlanıyor. Dijital para etrafında inşa edilebilecek platformlar ile bu emele daha da yaklaşılması bekleniyor.
(4) Faz-1 Kıymetlendirme Raporunda da tabir edildiği üzere, TCMB dijital parayı her türlü dijital ticaret akışında ya da para transferinde kullanılabilecek yeknesak bir değişim aracı olarak da tasarlıyor. Buradaki maksat, ülke parasının dijital süreçlerde meselesiz bir formda fonksiyonel kalmasını sağlamak ve kullanım seçimini vatandaşlara bırakmak.
TCMB’nin Yarar ve Fırsatlara Ait Tasarım Tercihleri
(1) TCMB, dijital Türk lirasını anlık ödeme sistemi FAST’a paralel farklı bir tahlil olarak tasarlamaktadır. Vatandaşların kullanımına sunulan dijital merkez bankası parası ile tamamlayıcı bir ödeme kanalının varlığı, nakdî egemenliğin sürdürülmesine hizmet edebilir ve hem kullanıcı tercihleri için çeşitlilik hem de harikulâde durumlar için yedeklilik sağlayabilir. Mevcut ödeme sistemleri altyapıları üzerine inşa edilen ve merkez bankası parasını kullanıcıya sunan ek bir ödeme kanalı kurulması mümkün olmakla birlikte bu türlü bir tahlil mevcut sistemlere direkt bağımlı olunması sebebiyle istenilen yedekliliği sağlayamaz. Bu bağlamda, dijital para için farklı bir sistem geliştirilmekle birlikte dijital para ve kaydi para ortası dönüşümler için mevcut TCMB ödeme sistemleriyle entegrasyon da sağlanmakta.
(2) Bankacılık sistemindeki yaygın iştirake karşın dijital ödemelerin ve erişimin geliştirilmesi için hala alan bulunuyor. Nakit özelliklerini de içeren bir biçim olarak dijital para, banka hesabı bulunmadan da herkes tarafından kullanılabilecek. Bu nedenle dijital Türk lirası hesapları için banka hesabı gerektirmeyen bir model tasarımı ön plana çıkıyor. İki katlı model[2] gözetilmekle birlikte ödeme ve transfer süreçleri için belirli bir finansal aracı kuruma bağımlılık oluşmaması hedefleniyor. Dijital Türk lirası hesapları tüm vatandaşların kullanımına sunulduğunda, dijital ödemelerin ve transferlerin artması bekleniyor. Dijital Türk lirası kullanımıyla artacak dijital kapsayıcılığın, mevcut hizmetlerin yaygınlaşmasına ve yeni hizmetlerin ortaya çıkmasına katkı sağlayacağı, böylelikle finansal kapsayıcılığa olumlu tesir edeceği öngörülüyor.
(3) Dijital Türk lirası, başka bir programlanabilirlik katmanında akıllı ödemeleri mümkün kılacak. Bu katmanda kamu kurumları ve farklı lisanslı aktörler programlanabilir ödemelerin geliştirilmesi ve kullanımında yer alabilecek. Ayrıntılandırmak gerekirse, akıllı ödeme akışlarının oluşturulmasında tek sorumluluğun merkez bankalarına verilmesi inovasyon kapasitesini engelleyebilir. Bunun yerine, iş birliğine dayalı geliştirme ortamlarını entegre eden, evvelden belirlenmiş standartlarla bağlantısı mümkün kılan ve bu sayede inovasyonun desteklenmesine yardımcı olacak platformlar kurulabilir. Bu durum, programlanabilir ödemeler bileşenlerini geliştirme ve kullanma istikametlerinden programlanabilirlik katmanı içerisinde bir teşvik modeli kurgusuna işaret ediyor.
(4) Ulaşım, yemek, ödül yahut çocuklara yönelik çeşitli uygulamalar halihazırdaki farklı dijital ödeme tahlillerine örnekler olarak sayılabilir. Bu açıdan dijital para, çevrimdışı da kullanılabilen yasal bir ödeme aracı olarak ödemelerde yeknesaklık sağlayabilir. Buradaki kilit nokta, dijital para kullanmanın zarurî olmaması ve kullanıcıların kendi tercihleri doğrultusunda dijital para ile ödeme yapmayı seçebiliyor olması.
Dijital Türk lirasının temelini oluşturan teknolojilerin süratle geliştiği ve değiştiği göz önüne alındığında dijital Türk lirasının geliştirilmesinde dinamik bir yaklaşımın benimsenmesi gerekiyor. Hesaplama gücündeki daima artış, dağıtık defter teknolojilerindeki yenilikçi yaklaşımlar ve siber güvenlik alanındaki yeni sorunlar ile tahlilleri üzere birçok faktör yakın ve uzak gelecekte dijital Türk lirasının sürekliliğinde kritik ehemmiyete sahip olabilir. Dijital Türk lirasının kuantum bilişim dahil dinamik teknoloji ortamına ahenk sağlayabilmesi için, Ar-Ge faaliyetlerinin tedavül sonrasında da devam etmesi bekleniyor.