Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan ilçelerinde dün (6 Şubat Pazartesi) meydana gelen iki şiddetli zelzele, Türkiye ve Suriye’de en az 6 bin kişinin vefatına neden oldu.
Yerbilimciler, yıllardır bölgedeki zelzele riskine dikkat çekiyordu lakin kimse sarsıntının tam olarak kaç şiddetinde olacağını yahut hangi tarihte meydana geldiğini iddia edemedi.
Son yıllarda bilim dünyasında zelzele iddialarına yönelik kıymetli gelişmeler kaydedildi. Lakin hala bu kestirimler kâfi katılıkta değil.
Depremleri öngörmek neden sıkıntı?
Independent Türkçe’deki habere nazaran pek çok jeolog, bir sarsıntısı hassas bir halde iddia etmenin neredeyse imkansız olduğunu söylüyor.
Depremlerin temelini oluşturan plaka hareketleri yavaş gerçekleşiyor. Kırılmalarsa ekseriyetle ansızın meydana geliyor ve beklenmedik sarsıntılar yaratabiliyor.
ABD Jeoloji Araştırma Kurumu’nun (USGS) Sarsıntı Bilim Merkezi yöneticisi Christine Goulet, “Bir zelzele çok, çok süratli meydana gelir” diyor.
Washington Post’a konuşan Goulet, şöyle ekliyor:
Bu noktada, “Bu noktada, zelzeleleri varsayım etme yeteneğine asla sahip olmadığımızı söylemek hakikat.
DEPREMLER, HAVA DURUMU KESTİRİMLERİ ÜZERE DEĞİL
Jeologlar yanlış kestirimleri engellemek için tek tek olayları öngörmeye çalışmak yerine bir zelzelenin olma ihtimaline odaklanmayı tercih ediyor.
Ancak şimdilik sırf büyük ölçekli bir zelzele mümkünlüğü varsayım edebiliyor ve potansiyel merkez üssü belirlenebiliyor. Vakit varsayımı ise mümkün değil.
Deprem riski taşıyan alanları belirlemek için jeolojik ölçümler, sismoloji araçlarından alınan bilgiler, istatiksel modeller ve tarihî kayıtlardan yararlanılıyor.
Matematiksel modellerin, drone’ların ve uyduların gelişimiyle atmosferi izleme ve hava olaylarını iddia etme yeteneği son yıllarda çok gelişti. Lakin gezegenin iç yapısını bu formda izlemek ve ölçmek mümkün değil.
Son 50 yıl boyunca, bilim insanları çeşitli prosedürler kullanarak zelzeleleri kestirim etmeye çalıştı fakat çok az muvaffakiyet elde etti.
Hangi ipuçlarına bakılıyor?
Halihazırda zelzele olasılıkları iki halde varsayım ediliyor: Büyük sarsıntıların tarihi ve kayaçlardaki gerinim birikimi.
Geçmiştekilere misal büyük şokların gelecekte meydana gelme mümkünlüğünü kestirim etmek için tarihteki büyük zelzelelerin sıklığı inceleniyor.
Örneğin, bir bölgede 200 yıllık belgelenmiş tarihi boyunca 7 yahut daha büyük 4 sarsıntı meydana geldiyle ve bu şoklar vakit içinde rastgele ortaya çıktıysa bilim insanları o bölgede 50 yıl içinde büyük bir zelzelenin olması için yüzde 50’lik bir mümkünlük atfediyor.
Gerinim birikimi ise bir lastik bandı germeye benziyor. Plaka hareketleri içlerindeki basıncı tıpkı lastik bant üzere artırdığına kayaların kırılacağı ve süratle kayacağı biliniyor.
Bilim insanları, bir fay kesimindeki yıllık gerinim birikimini, kesimdeki en son sarsıntıdan beri geçen süreyi ve bu zelzele sırasında salınan gerinim ölçüsünü hesaplayarak mümkünlük kestirimleri yapabiliyor.
Tarih başarısız kestirim örnekleriyle dolu
1970 ve 1980’lerde ise araştırmacılar, sarsıntılardan evvel ortaya çıkabilecek çeşitli sinyalleri tespit etmeye odaklanmıştı.
Bunlar ortasında hayvan davranışları, elektromanyetik sinyaller ve plakaların hareketleri sonucunda yeryüzüne çıkan radon gazı emisyonları vardı.
Öte yandan, jeologlar, bu çalışmalarda elde edilen bulguların vakit zaman örüntüler gösterdiği lakin hiçbirinin zelzele varsayım edebilecek kadar emniyetli olmadığını tabir ediyor.
Örneğin, zelzele uzmanları 1980’lerde ABD’nin Kaliforniya eyaletinden geçen San Andreas Fayı’nın bir kısmında çoktan sarsıntı olması gerektiği sonucuna varmıştı.
Çeşitli sinyalleri yorumlayarak 1993’te bir sarsıntı olacağına karar verdiler. Fakat beklenen sarsıntı (6 Mw büyüklüğünde) iddialardan tam 11 yıl sonra, 2004’te meydana geldi.
Ufak zelzeleler kestirimlerde kullanılabilir mi?
Bazı ufak, öncü sarsıntıların akabinde daha büyük sarsıntılar meydana geliyor. Fakat yalnızca bunları baz alarak tarih vermek de mümkün değil. Zira bu ufak sarsıntıların akabinde kesinlikle büyük sarsıntılar gelmeyebiliyor.
1970’lerde Çin’de yaşanan bir örnek, dikkatleri çekmişti. Küçük sarsıntılardan ve tuhaf hayvan davranışlarından yola çıkan bilim insanları yakınlarda bir sarsıntı olabileceğini öngörmüştü.
Ana zelzele 4 Şubat 1975’te kuzeydoğu Çin’de meydana geldiğinde birçok insan konutlarının dışında uyumaya karar verdiği için kurtulmuştu. Lakin bilim beşerlerine nazaran bu alışılmadık bir durumdu. Çünkü birçok sarsıntı öncül sarsıntılarla sinyal vermiyor.
Örneğin, 2008’de Çin’de meydana gelen ve binlerce insanın vefatıyla sonuçlanan büyük Sichuan zelzelesinden evvel rastgele bir ihtar yapılmamıştı.
ABD’nin erken ikaz sistemi: ShakeAlert
Teknoloji ilerlemeye devam ettikçe zelzele erken ikaz sistemleri de gelişiyor. Öte yandan, jeologlar şimdiye dek ikaz sistemlerini lakin sarsıntıdan saniyeler öncesine kadar ayarlayabildi.
Bu çeşit sistemler, sismograflar aracılığıyla sarsıntıları tespit ve tahlil ediyor. Bu sayede bir sarsıntı meydana gelmeden birkaç saniye evvel insanlara bildirim gönderen bir uygulama ortaya çıktı.
USGS’nin gelişitirdiği ShakeAlert (Sarsıntı Uyarısı) isimli sistem, sarsıntıdan yaklaşık 20 saniye ila 1 dakika evvel insanların telefonuna bildirim gönderebileceğini kanıtladı.
Uygulama yer sarsıntısının yoğunluğunu ölçen USGS saha istasyonu sensörlerinden gelen bilgileri topluyor. Bir istasyon bir zelzele algıladığında, bilgisayarlar istasyon datalarını hesaplıyor ve sarsıntının nereye gideceğini 5 saniye içinde öngörebiliyor.
İnternet ve hücresel sinyaller, ışık suratında hareket ettiği için bu mümkün olabiliyor. Çünkü ışık suratı, zelzele dalgalarının kayaların içinden geçme suratından çok daha yüksek.
“Yanlış alarmlar da riskli”
Öte yandan çok sayıda sarsıntı uzmanı, ikaz müddetinin daha erkene çekilmesinin çok sıkıntı olduğunu düşünüyor.
Uygulama umut vaat etse de titizlikle test edilmeden piyasaya sürülmesi ve başarısız olması durumunda insanların teknolojiye itimadını sarsabilir.
Kaliforniya Üniversitesi, Davis’te fizik ve jeoloji profesörü John Rundle, “Yanlış alarmlar, yanlışsız varsayımlardan daha bile makus olabilir” diyor.
Washington Post’a konuşan Rundle, şöyle ekliyor:
Çünkü o vakit, beşerler sisteme inancını kaybeder.
Yapay zeka işleri değiştirebilir mi?
Deprem uzmanları berileri ve istatiksel tahlilleri kullanarak işlenebilecek hataları ve hatta yapılabilecek darbeleri bile evvelden iddia edebilen yapay zeka sistemleri üzerine de düşünüyor.
Ancak bu yapay zeka sistemlerinin çalışabilmesi için muazzam ölçüde dataya gereksinim var. Araştırmacılar, kaydedilebilmiş büyük zelzelelerin yapay zekanın bilgi ölçeğinde çok seyrek olduğunu tabir ediyor.
Bunda sismolojinin nispeten yeni bir bilim kolu olmasının da tesiri var.
Depremlerin nedeni bile, lakin 1760’ta sismolojinin birinci uzmanlarından biri olan İngiliz mühendis John Michell tarafından ortaya kondu.
Michell, sarsıntıların ve meydana getirdikleri güç dalgalarının “kaya kütlelerinin yerin kilometrelerce altında yer değiştirmesinden” kaynaklandığını hatıratında yazmıştı.
Yapay zekada yenilikçi yaklaşımlar var
Öte yandan ABD’deki Brown Üniversitesi ve Massachusetts Teknoloji Enstitüsü’nden (MIT) bilim insanları, yapay zeka algoritmalarının sarsıntı iddiasında kullanılabilmesi için bir yol bulduklarını söylüyor.
Ekip, büyük data kümelerine gereksinim duymadan ender olayları yapay zekayla varsayım etmek için bir çerçeve geliştirdiklerini belirtiyor.
Nature Computational Science’ta 7 Şubat’ta yayımlanan araştırmaya nazaran daha az bilgi gerektiren istatistiksel algoritmalar, Brown Üniversitesi’nde geliştirilen güçlü bir makine öğrenmesi tekniğiyle birleştirildi.
Ancak bu uygulamanın da hayata geçmesi için evvel bir dizi testte önemli muvaffakiyet göstermesi gerekiyor.
